Phái sinh là một trong ba loại công cụ tài chính chính. Hai loại còn lại được biết đến là vốn chủ sở hữu (cổ phiếu) và nợ (trái phiếu và thế chấp).
Trong kinh tế, các thuật ngữ “Derivatives” – phái sinh hay “Derivatives instrument” – công cụ phái sinh, là một dạng hợp đồng dựa trên giá trị của các tài sản cơ sở khác nhau (Underlying asset) như hàng hóa, chỉ số, lãi suất hay cổ phiếu (giấy tờ có giá) – Bản thân nó không có giá trị nội tại.
Các giao dịch phái sinh thông thường trên thế giới bao gồm: giao dịch các nghiệp vụ nợ thế chấp và hoán đổi rủi ro tín dụng, các giao dịch kỳ hạn, giao dịch hoán đổi, giao dịch quyền chọn, giao dịch trần sàn (collar), và các sản phẩm cấu trúc.
Một vài biến thể phổ biến của các hợp đồng phái sinh là:
Hợp đồng kỳ hạn (Forwards): Là một thỏa thuận rằng buộc về mặt pháp lý giữa người mua và người bán để trao đổi một tài sản nào đó, trong đó thanh toán diễn ra tại một thời điểm cụ thể trong tương lai với mức giá được xác định trước của ngày hôm nay. Hợp đồng kỳ hạn có thể được tạo cho bất kỳ tài sản nào, không chỉ hàng hóa và có thể bao gồm bất kỳ điều khoản nào mà người mua và người bán đồng ý. Do đó thị trường hợp đồng kỳ hạn vừa lớn vừa không đồng nhất, phản ánh mức độ tùy biến và tính kinh hoạt cao có thể có đối với hợp đồng kỳ hạn.
Một phiên bản của Hợp đồng kỳ hạn được gọi là Hợp đồng giá sau (Price – later contract) sẽ đảo ngược thời gian của hai thành phần được mô tả ở trên. Hợp đồng giá sau là một thỏa thuận của người mua và người bán để trao đổi một tài sản giao ngay với một mức giá được xác lập sau này.
Hợp đồng tương lai (Futures) hay còn gọi là hợp đồng kỳ hạn tiêu chuẩn, là một phiên bản cụ thể hóa của hợp đồng kỳ hạn thông thường. Giống với hợp đồng kỳ hạn thông thường, hợp đồng kỳ hạn tiêu chuẩn là các hợp đồng mua hoặc bán một tài sản vào hoặc trước một ngày trong tương lai ở một mức giá quy định ngày hôm nay. Một hợp đồng tương lai khác với một hợp đồng kỳ hạn ở chỗ hợp đồng tương lai một hợp đồng chuẩn hóa được viết bởi một nhà thanh toán bù trừ vận hành một sàn giao dịch nơi hợp đồng này có thể được mua và bán, trong khi hợp đồng kỳ hạn là một hợp đồng không được chuẩn hóa được chính các bên viết ra.
Không giống như giao dịch kỳ hạn thông thường, hoàn toàn có thể được tùy chỉnh, hợp đồng kỳ hạn tiêu chuẩn được tiêu chuẩn hóa về mặt tài sản cơ bản đang được giao dịch, chất lượng và số lượng của tài sản cơ bản cũng như thời gian, địa điểm và các chi tiết khá để quyết toán hợp đồng. Bởi vì tất các các điều khoản và điều kiện cho hợp đồng kỳ hạn tiêu chuẩn ngoại trừ giá đã được thiết lập trước, giá là đặc điểm duy nhất được thương lượng giữa người mua và người bán.
Mức độ tiêu chuẩn hóa cao này, với giá cả là biến số duy nhất, làm cho hợp đồng kỳ hạn tiêu chuẩn có thể dễ dàng mua bán trao đổi được. Do đó, những người ban đầu mua hoặc bán hợp đồng kỳ hạn tiêu chuẩn và sau đó muốn thanh lý nó không cần phải tìm đối tác thương mà của họ từ giao dịch ban đầu và sau đó cố gắng thương lượng để thoát ra ở một mức giá nào đó. Thay vào đó, người mua hoặc người bán ban đầu có thể thực hiện giao dịch bù trừ với bất kỳ ai sẵn sàng bán hoặc mua tại thời điểm cụ thể nào đó. Tiêu chuẩn hóa cũng cho phép các hợp đồng kỳ hạn tiêu chuẩn được giao dịch trên một sàn giao dịch, đây là một thị trương ftapaj trung mang người mua và người bán lại với nhau. Sự quy tụ người mua kẻ bán khiến cho thanh toán thị trường được tạo lập và gia tăng. Nói cách khác, khả năng mua hay bán nhanh và dễ dàng hơn mà ít hoặc không gây ra sự biến động về giá.
Hợp đồng quyền chọn (Options) là các hợp đồng cung cấp cho chủ sở hữu quyền, nhưng không phải là nghĩa vụ, để mua (trong trường hợp của một quyền chọn mua) hoặc bán (trong trường hợp của một quyền chọn bán) một tài sản. Giá mà tại đó việc bán diễn ra được gọi là giá cả đã quyết (giá điểm, giá thực hiện), và được xác định vào thời điểm các bên tham gia vào tùy chọn. Hợp đồng quyền chọn cũng quy định một ngày đáo hạn. Trong trường hợp của một quyền chọn châu Âu, chủ sở hữu có quyền yêu cầu việc bán sẽ diễn ra vào (nhưng không trước) ngày đáo hạn, trong trường hợp của một quyền chọn Hoa Kỳ, chủ sở hữu có thể yêu cầu việc bán sẽ diễn ra bất cứ lúc nào cho đến ngày đáo hạn. Nếu chủ sở hữu của hợp đồng thực hiện quyền này, bên đối tác có nghĩa vụ thực hiện giao dịch. Tùy chọn bao gồm hai loại: quyền chọn mua (Call) và quyền chọn bán (Put). Người mua của một quyền chọn gọi có quyền mua một số lượng nhất định tài sản cơ sở, ở một mức giá xác định, vào hoặc trước một ngày nhất định trong tương lai, tuy nhiên ông ta không có nghĩa vụ phải thực hiện quyền mua này. Tương tự như vậy, người mua của một quyền chọn đặt có quyền bán một số lượng nhất định tài sản cơ sở, với mức giá quy định, vào hoặc trước một ngày nhất định trong tương lai, tuy nhiên ông ta không có nghĩa vụ phải thực hiện quyền bán này.
Quyền chọn nhị nguyên (Binary option) là hợp đồng cung cấp cho chủ sở hữu một hồ sơ lợi nhuận được ăn cả ngã về không (tất cả-hoặc-không).
Các chứng quyền (Warrants): Ngoài các tùy chọn ngắn ngày thường được sử dụng có thời hạn đáo hạn tối đa là 1 năm, có tồn tại một số tùy chọn dài ngày gọi là chứng quyền. Những hợp đồng quyền chọn này thường được giao dịch trên thị trường OTC.
Hợp đồng hoán đổi (Swaps) là các hợp đồng trao đổi tiền mặt (lưu chuyển tiền) vào hoặc trước một ngày xác định trong tương lai, dựa trên giá trị cơ sở của tỷ giá hối đoái, lợi tức trái phiếu/lãi suất, giao dịch hàng hóa, cổ phiếu hoặc các tài sản khác. Một thuật ngữ khác thường liên quan đến hoán đổi là quyền chọn hoán đổi (Swaption), về cơ bản là một quyền chọn trên cơ sở hoán đổi kỳ hạn. Tương tự như quyền chọn mua và quyền chọn bán, một hoán đổi quyền có hai loại: một quyền chọn hoán đổi người nhận và một quyền chọn hoán đổi người trả. Ở một bên, trong trường hợp của một quyền chọn hoán đổi người nhận thì có một quyền chọn trong đó bạn có thể nhận lãi cố định và trả lãi thả nổi. Ở bên kia, một quyền chọn hoán đổi người trả là một quyền chọn để trả lãi cố định và nhận lãi thả nổi.
Các giao dịch hoán đổi về cơ bản có thể được phân thành hai loại:
Hoán đổi lãi suất: Những phái sinh này về cơ bản đòi hỏi việc hoán đổi chỉ liên quan đến các lưu chuyển tiền tệ trong cùng một loại tiền tệ, giữa hai bên.
Hoán đổi tiền tệ: Trong loại hoán đổi này, dòng tiền giữa hai bên bao gồm cả gốc và lãi. Ngoài ra, những đồng tiền được hoán đổi thuộc các đơn vị tiền tệ khác nhau cho cả hai bên.
